Als alles je maar blijft overkomen zonder dat daar een touw aan vast te knopen is – waarom mensen je zo behandelen, waarom je zelf nou zo doet – dan maakt dat het leven een stuk zwaarder. In de behandeling probeert Jaap Segaar, klinisch psycholoog, mensen te helpen hun vermogen om eigen gedrag te evalueren en na te denken over het verbeteren van handelingen (reflectief vermogen). Daardoor kunnen ze het leven weer beter aan.
Wat hem interesseert is of een beter vermogen om te reflecteren leidt tot betere uitkomsten in een intensieve groepspsychotherapie behandeling. Hier doet hij wetenschappelijk onderzoek naar. In zijn meest recente artikel vindt hij bewijs voor de betrouwbare inzet van een prestatietest als meetinstrument voor reflectief vermogen (psychological mindedness).
Wat is reflectief vermogen?
Jaap: “Met reflectief vermogen bedoelen we het vermogen om gedachten, gevoelens, motivaties en behoeften die de basis vormen van iemands gedrag op de juiste manier te kunnen begrijpen. In het Engels wordt dat ook wel ‘psychological mindedness’ genoemd. Dit is belangrijk om zowel onszelf als de sociale wereld om ons heen te begrijpen én om daar vervolgens ons gedrag op af te stemmen. Het vermogen om gevoelens, motieven, gedachten, behoeften goed te lezen en interpreteren maakt het leven begrijpelijk. Mensen met verminderd reflectief vermogen begrijpen hun eigen innerlijke toestanden en die van anderen minder goed. Dit merk je bijvoorbeeld dan in oppervlakkige waarnemingen of in starre overtuigingen. Het kan leiden tot onverwachte stemmingswisselingen en impulsief/destructief gedrag. Met als gevolg dat er ernstige problemen ontstaan in het dagelijkse functioneren en in relaties met anderen.
De patiënten met persoonlijkheidsstoornissen die bij ons in behandeling komen, hebben vaak al meerdere behandelingen achter de rug met onvoldoende succes. Ze kiezen ervoor om een intensieve groepsbehandeling van ongeveer één jaar te volgen om hun problemen grondig aan te pakken. Ze nemen de hele dag deel aan allerlei soorten therapieën waarbij ze over zowel de eigen belevingen en gedragingen als die van anderen nadenken. Dit heeft uiteindelijk tot gevolg dat hun belevingswereld groter wordt, hun klachten verminderen en ze beter functioneren.”
Dus je bent aan de slag gegaan met een meetinstrument voor reflectief vermogen. Wat houdt dit meetinstrument in? Wat kan je ermee?
Jaap: “In de psychologie maak je vaak gebruik van ‘zelfbeoordelings-vragenlijsten’. Deze methode is echter voor reflectief vermogen van psychologische processen niet passend. Voor een betrouwbare en juiste zelfbeoordeling van het reflectief vermogen moet je namelijk juist beschikken over precies datgene wat je wilt meten! En dat bereik je niet met zelfbeoordelings-vragenlijsten. Daarom lijkt een prestatietest een meer betrouwbare en valide meetmethode. De prestatietest die wij kozen is de ‘Psychological Mindedness Assessment Procedure’ (PMAP). Hierbij bekijken patiënten vier verschillende video’s waarin iemand vertelt over een levensechte gebeurtenis. Patiënten beantwoorden na elke video de vraag: “Wat houdt deze persoon bezig, wat zit haar dwars?”. Aan de hand van de gegeven antwoorden kan een getrainde beoordelaar vervolgens het reflectief vermogen beoordelen.
Waarom wijd je onderzoek aan een meetinstrument?
Jaap: “Ik vind het belangrijk om, voordat je uitspraken over iemand gaat doen, eerst te onderzoeken of een psychologisch instrument dat je gebruikt wel stabiel hetzelfde meet (betrouwbaar is) en meet wat het moet meten (valide is). Onderzoek naar meetinstrumenten oogt misschien minder sexy, maar is naar mijn mening te vaak een ondergeschoven kindje: kennis over kwaliteit en eigenschappen van een meetinstrument zijn een absolute voorwaarde om iets te kunnen zeggen over datgene wat je meet.
Hoe meet je dan? En wat komt eruit?
Bij dit meetinstrument zijn we geïnteresseerd of beoordelaars patiënten hetzelfde inschatten op reflectief vermogen. Om dit te toetsen hebben twee beoordelaars maar liefst 776 antwoorden (transcripties) van patiënten beoordeeld. Het goede nieuws is dat het instrument betrouwbaar meet. Dit wil zeggen dat twee beoordelaars in staat zijn tot voldoende overeenstemming te komen in hun beoordelingen. In het grotere plaatje helpt dit ons verder. Als we namelijk het niveau van reflectief vermogen betrouwbaar kunnen meten, dan kunnen we bijvoorbeeld vervolgens iets gaan zeggen over de invloed van reflectief vermogen op het beloop van behandeling. Een betrouwbaar meetinstrument is dus een voorwaarde voor het beantwoorden van deze grotere vragen.”
Aan welke grotere vragen werk je?
Jaap: “Wat ik graag wil weten is of reflectief vermogen een krachtbron is die zorgt dat patiënten meer of minder opknappen in onze behandeling. Of dat een sterk reflectief vermogen een beter behandelresultaat voorspelt. Hierin ben ik ook benieuwd naar de invloed van reflectief vermogen op zelfdestructief/therapie-belemmerend gedrag in behandeling en op vroegtijdige uitval bij behandeling. Deze vragen zijn belangrijk om de meerwaarde van de behandeling te bevestigen.
Waar haal je je gedrevenheid vandaan?
Jaap: “Tegenwoordig staan intensieve klinische psychotherapiebehandelingen onder druk en moeten psychotherapieklinieken als de onze elders zelfs sluiten. Ik ben voorstander van zo kort mogelijk behandelen waar dat kan. Maar óók blijkt dat er een groep patiënten die ernstig lijdt, niet profiteert van kort of ambulant behandelen en baat heeft bij juist een geïntegreerde, langer durende, klinische psychotherapie behandeling. Voor de behandeling van deze patiëntengroep wil ik me hard maken. Niet alleen als behandelaar, maar ook als onderzoeker.”